Бурханаhаа заяаhан бууса, буряадай гуламта нютагтаа, бултадаа hайнаар hуужа байнагты, улас, зонтной жаргалтай л, Улан-Үдэм гоёхон л байна. Арад зоной сагай hайнhаа ажа hууhан хүхэ мүнхэ сэлхир тэнгэри доро, багахандаа нюдөө нээжэ,балшар наhандаа аршаан уhаарнь ундалжа үдэhэн, байгши зонуудынь жаргалтай, байдал hайтай Монгол гүрэнэй Хэнтэй аймагай Дадал сомонhоо мэндэшэлнэб.
Тооното нютагни, түмэн олонни, хуhан сэргэмни, хүлэглэhэн моримни, түрэл гарбални, үдэhэн газарни, түрэhэн яhамни, үндэhэн хэлэмни, халуухан гэрэмнэ, хайртай аба, эжымни, дуратай дуумни, дурлаhан нүхэрни-бүгэдэ буряад!
Энэ бахатай hайхан нютагта Байгал далайhаа гарбалтай, Барга баатар баабайн үри үхибүүд ажабайдалаа алдаагүй үлэhэмди, Түгэлдэр Тобын хэлhэнээр хорийн буряад нар ан агнаха, мал үдхэхэ гэх мэтээр амаржан жаргажа, малаар баяжаад, үнэр олон болон үдэhэн бэлэй. Арад зон амар жимэр байна. Дадалнай гоёл байна, удамаараа омогшожо ябанабди.
Аба, эжымнэй үри, үхибүүдээ нараhан модон гэртээ үдхэжэ, нангин сэдьхэлээ сэгнэшэгүй үгэжэ, ажал, амидаралда hургажа үлөөhэн аргагүйл ашатай. Тэдэнэймнэй hүбэлгэн ухаан, уран гар, hөөлөөр сүлөөгүй, ёhотойл зандаа юм, ажалдаа ходо хүдэлжэ, ажа hуудалаараа hанаагаа заhажа, үнэхөөрөө ехэ хубитай зон боложо, үри бидэндээ буянгаа үлдээhэн юм. Бидэнтнэй Х.Н.Намсарайевай хэлэhэнээр багаhаа хойшо хүдөө нютагай хүйтэн байдалда хүлэжэ дааража үзhэн хүрьhэлиг шэрүүн бэетэй зон гээшибди.
Нютагаймнай арад зон хамаг юумэ бүтээхэдэ бэрхэшhаа, шадабаритай оролдолготой, бултадаа омог хүхюутэй, эршэтэйхэн, сэтьхэл зүрхэнhөө хүдэлжэ сэлгэен нютагаа хүгжүүлжэ, Дадалаймнай ирагууд алдар үндэртэ мүнхэрэн, дуулим гүрэнөөрөө дорюун таранхай гээшэ. Хамтын хүсөөр, нэтэрүү зангаараа, хододоо ехэл ажал ябуулжа "Хүдэлмэри” нэгэдэлэйхин нэрэ солоёо hайнаар хэлүүлэн, хүндэлүүлэн, Монголдоо хэзээнhээ арад зондоо суурхадаг болонхойлдаа.
Мүнөөшье Дадалнай үнгө зүhөө hайнаар хубилган, хүдөөмнэй хүгжиж, мүнхын үйлэ ажалай гуламта боложо, ажаhуудалынь дээшэлэн hайжаржа, арад зонуудынь элүүр энхэ, жаргалтай амидаран hууна. Эндэ түрөhөн, үдэhэн хэншье ургаж ябаа үедээ эгэл замби дээрэ иймэ hайхан нютаг олохогүй, тиймэhээ арюун hайхан тоонтоёо энхэрэн хайрлажа, аба, эжынгээ энэ хүрэтэр абажа ерэhэн, үлдээhэн тэрэ нэрэ түрые, ажалаараа мүнхэрүүлжэ, амиды мэндэ, аза жаргалтай ябая гэжэ уряалха байнаб.
Үйлэдбэри, хүдөө ажахы, худалдаа наймаан гэхэ мэтийн ажалда үрэ дүн ехитэйгээр хүдэлжэ, ерээдүй руу hанаагаа тавин гүрөнэйнгөө ажабайдалые үргэжэ, хүн зон булта хүдэлжэ байх, ами амьяа бодонгүй хүндэ хүшэр ажалаа сугтаа хабаадалсаж, мүнгэ ехээр оложо байгты.
Дэлхэйн агууехэ гүрэнэй эзэн хаан Чингис Дадал нютагта, Дэлюүн Болдогто түржэ, үдэhэн. Манай нютаг хаанаш байхадань малда шэмэтэй, хадалан үбhэ ехэтэй тоонто, мүн үнгын сэсэгүүд hалбарланхай, үндэр гээшээр hайханаар дэлбээлжэ ургадаг алтаргана сэсэгшье бий.
Хэнтэйн аймагта ажаhуудаг буряадууд ёhо заншалаа, соёлоо hэргээхэ, хүгжөөхэ, арадые эблэрүүлхэ зорилготойгоор 1994 ондо "Алтаргана” гэhэн дуунай hайндэр мүрысөөн Дадал нютагта эхи абан эмхидхэжэ, хоёр жэлэй нэгэ удаа үнгэргэдэг болоhон юм. Иймэ эдэбхи ябуулга мүндэлүүлhэн габьяатай.
Хун шувууhaaгарбалтай,хуhaмодон сэрэгтэйхори гарбалтай буряадуудай нютагта, хорин жэл болоhоной hүүлээр, 2014 ондо хамаг зон дахинаа сугтаа сугларжа, хүхюунтэйгээр сэнгээ hэн. Баабай Чингиснэй гуламтадаа айлшалхыетнай бардамханаар, хүхюунтэйгээр ехэл хүлеэжэ, Ономной омогорхожо, Балжамнай долгилжо, олзо ехитэйгээр нааданаа угтаа hэн гэжэ бахатайгаар хэлэжэ болохоор байгааhэн. Дуу хатарыень шэхэнэй шэмэг, нюдэнэй хужар болооhон.
Хамаг дэлхэйн буряад зон, хото, нютагаараа илгаржа таhарангүй, анханайнгаа нютагаа мартангүй, сарюухан нютагтаа осолсожо, ерэлсэжэ, айлшалсажа, хаанаhаашьеhаа өөhөдыгөө оложо, ходол ийгэжээ сугтаа уулзажа, танилсажа, эбтэй, эетэй, үнэн сэхээр хабаадалсажа, эльгэн соогоо дэбтээжэ ябагты гэжэ зальбарнаби. Тийхэдэ үндэр наhатанhаа ёhо заншалаа мэдэгты, түрэhэн, үдэhэн тоонто нютагаа хайрлагты, түрэл гарбал угаа мэдэжэ байгты. Түүхэ төөрихэгүй, түрэл таhархагүй ямар ехэ хуби заян гээшиб, яаhан гоё наадан бэ! Эндэhээ яагааш олон юумэн мэдэжэ абана гээшэбди. Энээхэн наадамнай ехээр дэлгэржэ байха болтогой.
Элимсэг, хулинсагнай үхибүүн олон, үнэр баян байхын төлөө, ута наhатай, удаан жаргалтай байхын төлөө, үбшэ зоболонгүй байхын төлөө, адуу малаар баян байхын төлөө бөө залажа асардаг байhан. Хубсаhаа хайрлажа, hайные үмдэжэ, элбэг, амтатай эдеэ эртэ эдижэ, эсэгэ, эхынгээ эдэлжэ байhан эдийе үблэн абаж, хэрэглэжэ, үри үхибүүдтэй үлдээж, эдлэхэдэ болохолдаа.
Залуушуул ухаандаа унтаршагүй гал носоожо, hайн бэлигтэй хүнүүдые хүндэлжэ, үзэг бэшэгhээни hуража, өөhэдынгөө хэлэн дээрэ бэшэжэ шададаг болохо, мүн элдэб хүгжэмэй зэмсэгүүдые наадажа улас зоноо, адуу малаа магтаха, ажал байдалай болон адууhа малайнгаа арьбажахын тула, амтан сагаан эдеэнэйнгээ дэлгэрхын тула, амгалан тайбан амидархын тула, сэсэг ногоогоор хушагдаhан гоё hайхан нютагайнгаа хада уулын эзэдые, уhа нуурайнга лусуудые тахиха ёhо заншалаа үргэнээр hэргээх хэрэгтэй.
Хун шубууhаа гарбалтай, хуhа модон сэрэгэтэй хори буряад арбан нэгэн эсэгын буян шэнгээhэн, ухаан бодол сэсэлhэн, урихан эжынгээ үлгын дуунуудаа hайнаар hурагты. Бахатай hайханаар дуулалдажа, түүхэтэ аман зохёолоо мүнхэлхын тулада мартаhан дуунуудые hэргээжэ, үхибүүдтэ заажа hургажа байгаа hаа ямар hайн гээшэб! Хори буряад зон Наян-Наваа гээшэ дууяа бултадаа мэдэхэ ёhотойбди. Энэ дуумнай үгөөрөө, найруулгаараа, удхаараа үсөөхэн мүрнүүдээр бүридэнхэй аад, тон гүнзэгы философско удхатай бэлэй.
Эгээл түрүүшээр Европоhоо Монгол газар ерэhэн эмшэн П.Карпини буряад арадые адаглан хаража бэе бэедээ атаархаха, жүтөөрхөхө ябадал тэдээндэ байхагүй гэжэ hанагдажа байгаа hэн. Бэе бэеэ үзэн ядажа, үсэрхэн муудалсаха ябадал тэдээндэ үгы. Тийгээд шадал шэнээнэйнгээ зэргээр нэгэ нэгэеэ зүйл бүреэр дэмжинэ гэжэ бэшэhэн байна. Иймэл hайhан абари зантай байhан арад мүнөө сагта жэнхэни энэ заншалаа алдангүй, угаа уhандаа хаянгүй ябаhаа hайндаа.
Энэ дэлхэй, тоонто нютаг, эжы хоёр хүйhэнhөө холбоотой юм. Бэеhээ нь бэешни таhаржа түрэhэн, бишыхандаа үлгыдүүлжэ үндийhэн хадаа, юртэмсэ дээрэхи гансал эжыгээ ехээр баярлуулжа, нарайhаа тэжээлгэhэн энэрхы сэдьхэлтэй, элбэг гартай эжынгээ ашые наhаараа харюулажа ябагты.
Эжынгээ сарюун урин шарайе зүүдэн соогоо эрьелдүүлжэ, мүнөө шахада ходол сугтаа байнаб гэжэ hанажа, энхэргэн захиhан hургаалынь эдир наhанайнгаа зүрхэндээ шэнгээжэ ябааhааш эгээл hуудалшни заhагдажа байхалдаа, эндүүгүй hайнаар ажа hуухатнай миин бэшэ бэлэг болохол даа гэж зүрхэнhөө hанаж, аза жаргал, элүүр мэндые хүсэн юрөөжэ, үгэеэ жаргаанаби.
ДАШНЯМЫН БОЛДБААТАР(Хэнтэйн аймагай, Дадал сомон, Алтаргана-2016 нааданай эссэ бэшэлгын мүрысөөнэй 1-рhууриабаhан эссэ)
ЭХИ ЗОХЬЁОЛУУД
1.Буряадай түүхэ бэшэгүүд. Улан-Удэ. 1992г. Стр 15.
2.Х.Н.Намсарайев. Улаанбаатар хот. 2009 он. 17-р тал
3.Буряадай түүхэ бэшэгүүд. Улан-Удэ. 1992г. Стр 61.
4.Наян-Наваа. Улан-Удэ-Чита. 2002г. Стр 3.
5.Буряад үнэн. 23.05.2013, №20
toonto.mn
